หมากล้อมคืออะไร ดูเหมือนจะเป็นคำถามง่ายๆ แต่ตอบยากและมีความลุ่มลึกพอๆกับคำถามที่ว่า ชีวทัศน์คืออะไร ซึ่งแต่ละคนจะให้ความหมายที่แตกต่างกันตามมุมมอง ทัศนคติ และ ประสบการณ์ส่วนบุคคล เช่นเดียวกัน นักหมากล้อมและผู้ที่สนใจชื่นชอบในศิลปะหมากล้อมต่างก็มีคำตอบที่หลากหลายเกี่ยวกับคำถามที่ว่า หมากล้อมคืออ ะไร แต่โดยทั่วไปแล้วเป็นที่เข้าใจในหมู่คนจีนว่า หมากล้อมคือศิลปะแขนงหนึ่งในศิลปะจำนวน 4 แขนงของจีนที่สืบทอดมาแต่โบราณ อันได้แก่การดีดพิณ การเดินหมากกระดาน การเขียนพู่กัน และการวาดรูป ซึ่งหมากกระดานในที่นี้ หมายถึงหมากล้อมนั่นเอง

นอกจากความเป็นศิลปะแล้ว หมากล้อมยังมีลักษณะพิเศษที่แตกต่างจากศิลปะอื่นๆ คือ ยังครอบคลุมถึงศาสตร์สาขาต่างๆ อาทิ ยุทธศาสตร์ อีกนัยหนึ่งว่า

หมากล้อมคือยุทธศาสตร์? เนื่องจากเป็นการรบประชันกำลังของกองทัพหมากดำและหมากขาว ในการช่วงชิงครอบครองชัยภูมิขนาด 361 ตารางเมตร โดยที่ต่างฝ่ายต่างมีกำลังทหารเท่ากัน และไม่มีฝ่ายใดอยู่ในสภาวะที่ได้เปรียบและเสียเปรียบก่อนการประจัญบานดังนั้น ตลอดช่วงประวัติศาสตร์อันยาวนานของจีนที่ผ่านมา จึงมีนักการทหารจำนวนนับไม่ถ้วนหลงใหลในเกมหมากล้อมรวมทั้ง จอมพล เฉินอี้ แม่ทัพแห่งพรรคคอมมิวนิสต์จีน ผู้ปลุกกระแสให้หมากล้อมเป็นที่นิยมแพร่หลายในประเทศจีนอีกครั้ง นับตั้งแต่ศตวรรษเป็นต้นมา

หมากล้อมคือคณิตศาสตร์ เนื่องจากความสำคัญของเม็ดหมากและความได้เปรียบเสียเปรียบของกองกำลังหมากบนกระดานศึก แม้กระทั่งการพลิกแพลงของรูปเกมตลอดการแข่งขัน ล้วนคิดคำนวณด้วยหลักการคณิตศาสตร์ว่าครอบครองพื้นที่ได้เท่าใด ฝ่ายใดได้สัดส่วนที่มากกว่า และจบการแข่งขันไปด้วยการชนะไปกี่แต้ม กี่เม็ด หรือ กี่จุด ซึ่งหากจะมองว่าการเล่นหมากล้อมเปรียบเสมือนการแก้โจทย์คณิตศาสตร์ในช่วงสุดท้ายของเกมก็ว่าได้ โดยที่ก่อนจะถึงช่วงเวลานั้น แต่ละฝ่ายต้องเร่งทำคะแนนให้ได้มากกว่าอีกฝ่ายหนึ่ง

กล่าวกันว่า หมากรุกคอมพิวเตอร์ที่สามารถเอาชนะนักหมากรุกชาวแชมป์โลกและเดินหมากได้เร็วจนเป็นที่ตลึงของผู้คน หากนำมาใช้เดินหมากล้อมละก็ กว่าจะวางหมากได้สักเม็ดต้องใช้เวลาที่เนิ่นนาน

หมากล้อมเป็นการละเล่นที่เก่าแก่ที่สุดก็ว่าได้ขณะที่คอมพิวเตอร์เป็นผลสำเร็จแห่งวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีสมัยใหม่ ดูเหมือนทั้งสองสิ่งไม่น่าจะเกี่ยวข้องกันเลย แต่เพราะความต่างมีความสัมพันธ์เกี่ยวข้องกับคณิตศาสตร์จึงเชื่อมโยงให้หมากล้อมและคอมพิวเตอร์รวมเป็นส่วนเดียวกันได้ เช่น การจดบันทึกและการจัดเก็บรูปเกมของหมากในแต่ละกระดาน การแข่งขันด้วยคอมพิวเตอร์ รวมทั้งผู้แข่งขันทั้งสองฝ่ายสามารถประชันเม็ดหมากโดยผ่านทางจอคอมพิวเตอร์แทนที่จะต้องมานั่งประจันหน้าเข้าหากัน ซึ่งเหตุการณ์เหล่านี้ไม่ใช่เรื่องแปลกใหม่สำหรับวงการหมากล้อมอีกเป็นต้นไป การพัฒนาทางคอมพิวเตอร์จึงเป็นส่วนช่วยเผยแพร่หมากล้อมในวงกว้าง ในขณะที่หมากล้อมก็ได้เสริมเติมศักยภาพการทำงานของคอมพิวเตอร์ให้เป็นสมองกลที่มีความ ?ปราดเปรื่อง? ยิ่งขึ้น ถึงแม้ว่าจะไม่ใช่เครื่องพิสูจน์แต่ก็เป็นเครื่องชี้วัดอย่างหนึ่งที่มีนำหนักพอสมควร

หมากล้อมคือปรัชญาและแนวคิด ในระหว่างที่เดินหมากแน่นอนว่า นักหมากล้อมย่อมเกิดความขัดแย้งทางความคิดระหว่าง ความได้เปรียบของหมากและกำลังของเม็ดหมาก ความได้เปรียบของเม็ดหมากและกำลังของเม็ดหมาก การโจมตีและการรักษาพื้นที่ครอบครอง การครองพื้นที่ในสัดส่วนที่ใหญ่และเล็ก เป็นต้น ซึ่งเป็นความขัดแย้งที่มีการเคลื่อนไหวและเปลี่ยนแปลงตามเกมหมากที่เดินรุดหน้าต่อไป เพราะฉะนั้น บนกระดานหมากที่ทุกคนเห็นว่าเม็ดหมากแต่ละเม็ดที่ถูกหยิบวางลงนั้นอยู่ในสภาพที่แน่นิ่ง แต่แท้จริงแล้วในความสงบนิ่งมีการเปลี่ยนแปลงและเคลื่อนไหว ซึ่งเกิดจากปัจจัยและเงื่อนไขที่ส่งผลให้รูปหมากเกิดการเปลี่ยนแปลง อาทิ การรุกโจมตี การรักษาพื้นที่ครอบครองและการต้านรับกองกำลังฝ่ายตรงข้าม สิ่งเหล่านี้ล้วนผันเปลี่ยนเคลื่อนไหวเหมือนสายน้ำที่ไหลรินอย่างต่อเนื่อง นักหมากล้อมที่มีไหวพริบเชาว์ปัญญา และช่างสังเกตย่อมเห็นถึงความเปลี่ยนแปลงที่ซ่อนเร้นอยู่บนกระดานหมาก ทำให้มีโอกาสกำชัยชนะได้มากกว่า และไต่ขั้นขึ้นเป็นยอดเซียนหมากแห่งพิภพหมากล้อม

ชาวตะวันออกและชาวตะวันตกมีความแตกต่างในรายละเอียดย่อยเกี่ยวกับความเข้าใจในหมากล้อมอยู่ไมน้อย ซึ่งส่วนใหญ่เกิดจากระบบความคิดในวัฒนธรรมที่แตกต่างกันซึ่งหยั่งรากลึกจนกลายเป็นความเคยชิน นั่นคือ ชาวตะวันตกมักพยายามค้นหาคำตอบและหลักเหตุผลอย่างถึงที่สุด เพื่อให้ได้คำอธิบายที่สมบูรณ์แบบที่สุดจึงพยายามมองเห็นว่าควรวางเม็ดหมากตำแหน่งใดถึงจะดีที่สุด ขณะที่ชาวตะวันออกส่วนใหญ่ยึดหลักแนวทางสายกลาง เมื่อต้องเผชิญหน้ากับเกมหมากที่มีความไม่ชัดเจน ไม่อาจมองและคาดสถานการณ์ล่วงหน้าได้ และหาตำแหน่งการวางหมากที่ดีที่สุดไม่พบ การเดินหมากในจุดที่คิดว่าน่ามีความสำคัญรองลงมา หรือในตำแหน่งที่พอใช้ได้ และ สามารถควบคุมเกมได้ นับว่าเป็นการตัดสินใจที่ดีทีเดียว

หมากล้อมคือศิลปะการชิงชัย ลักษณะของเม็ดหมากทั้งหมดบนกระดาน ความงามและประสิทธิภาพสูงสุดของการจัดวางรูปหมากและแนวความคิดในการวางหมากทุกเม็ด ล้วนดึงดูดความสนใจของทั้งผู้เล่นและผู้ชมในฐานะที่เป็นความงามทางศิลปะ แต่เป้าหมายที่สูงสุดที่แท้จริงไม่ใช่เพื่อการชื่นชม หากแต่เพื่อกำชัยชนะเป็นสิ่งสำคัญซึ่งจะเพิ่มความหมายของเม็ดหมากให้สมบูรณ์ยิ่งขึ้น กล่าวโดยตรงก็คือ แพ้ชนะคือเครื่องมือตัดสินความแข็งแกร่งและความอ่อนแอ ของรูปหมากทั้งกระดาน

ฝ่ายชนะชนะได้เพราะการสูญเสียของฝ่ายพ่ายแพ้ นักหมากล้อมที่สามารถก้าวขึ้นมาอยู่ในระดับแนวหน้าและมีชื่อเสียงอยู่ในระดับหนึ่งล้วนเคยลิ้มลองรสชาติแห่งความพ่ายแพ้มานับไม่ถ้วน และได้ย่างกรายผ่านเส้นทางของการแพ้ชนะมาอย่างล้มลุกคลุกคลาน จนกระทั่งจิตใจถูกขัดเกลาให้เข้มแข็งและเด็ดเดี่ยว

ในสังคมปัจจุบันที่แสวงหาความยุติธรรมและความเสมอภาค หมากล้อมถือว่าเป็นการชิงชัยที่มีคุณสมบัติดังกล่าวอย่างครบถ้วนและเป็นเสน่ห์ของหมากล้อมโดยแท้ เนื่องจากกระดานหมากล้อมวางหันด้านหน้าขึ้นบน เปิดกว้างให้ผู้เล่นเลือกหาตำแหน่งและหยิบวางเม็ดหมากได้ตามความต้องการโดยที่หมากทุกเม็ดจะถูกวางลงบนกระดาษล้วนมีคุณค่าและความเสมอภาคที่เท่าเทียมกัน ส่วนหมากเม็ดใดจะแสดงประสิทธิภาพได้มากกว่าขึ้นอยู่กับผลการวางหมาก ดั่งคำเปรียบเปรยที่ว่า ?หมากล้อม คือ การชิงชัยเพื่อแสวงหาพื้นที่ที่จะดำรงอยู่? ซึ่งหากนำมาเปรียบเทียบกับคนเรา นั่นก็คือคนเราเกิดมาในสภาพเงื่อนไขที่เท่าเทียมกัน มีโอกาสที่เท่ากัน ส่วนใครจะประสบความสำเร็จมากน้อยเพียงใดอยู่ที่ผลการกระทำในภายหลัง

แม้ว่าหมากล้อมยังไม่ได้บรรจุให้เป็นรายการแข่งขันในกีฬาโอลิมปิก แต่ก็เต็มไปด้วยความท้าทายและความมีชีวิตชีวาในการที่เป็นเกมแข่งขันอย่างหนึ่ง ผู้ที่เฝ้าดูการเดินหมาก ฟังคำบรรยายและคำชี้แนะรู้หลักการ แต่ไม่ลงมือฝึกฝนไม่เคยประชันฝีมือในการแข่งขันจริงก็ยากที่จะเล่นหมากล้อมได้ดี เช่นเดียวกัน ผู้ที่เฝ้าชมการแข่งขันหมากล้อม หากเล่นหมากล้อมไม่เป็น ก็คงไม่เข้าใจและไม่สนุกกับการแข่งขันแตกต่างจากกีฬาบางประเภท เช่นยิมนาสติก ฟุตบอล ว่ายน้ำ กระโดดสูง ยิงธนู ฯลฯ ที่มแว่าผู้ชมจะเล่นกีฬาดังกล่าวไม่เป็นก็ยังคงสนุกสนานกับการเชียร์อยู่รอบขอบสนามได้อย่างจุใจ

นอกจากนนี้ หมากล้อมยังถูกขนานนามให้เป็น? สื่อการเสวนา? ที่ผู้เล่นทั้งสองฝ่ายสามารถพูดคุยแลกเปลี่ยนความคิดเห็นกันได้ในระหว่างการเดินหมาก ปัจจุบันแม้ว่าเทคโนโลยีการสื่อสารจะพัฒนาอยู่ตลอดเวลาและมีความทันสมัยขึ้นทุกขณะ การสื่อสารโดยผ่านทางคอมพิวเตอร์และโทรสารได้ย่นระยะทางระหว่างกัน และ ย่อโลกใบนี้ให้เล็กลง แต่เครื่องมือเหล่านี้ไม่ใช่เหตุผลที่คนเราไม่ต้องเจอะเจอพบหน้าคร่าตากันอีกแล้ว เพราะมนุษย์ยังต้องการเห็นหน้าซึ่งกันและการสื่อสารกันโดยตรง ซึ่งหมากล้อมเป็นสื่อกลางที่ดีอย่างหนึ่งที่ได้เสริมสร้างมิตรภาพระหว่างเพื่อนมนุษย์ด้วยกันมานับไม่ถ้วนแล้ว และที่ผ่านมามีคู่ปรับหมากล้อมหลายคู่ที่กลายเป็นกัลยานมิตรต่อกัน จากการที่ได้มีโอกาสปะทะฝีมือเม็ดหมากระหว่างกัน หากมองในภาพกว้างจะเห็นว่าแนวโน้มของโลกกำลังจะเห็นว่าแนวโน้มของโลกกำลังก้าวสู่การแลกเปลยี่นของวัฒนธรรมตะวันออก กับ วัฒนธรรมตะวันตก และหยิบเก็บส่วนดีของอืกวัฒนธรรมหนึ่งมาเติมเต็มให้กับวัฒนธรรมของตน ซึ่งหมากล้อมก็สามารถแสดงบทบาทการเป็นสื่อกลางในการแลกเปลี่ยนวัฒนธรรมได้ดี ดังเห็นได้จากชาวตะวันตกที่รักในศิลปะหมากล้อมสามารถเรียนรู้และเข้าใจความเป็นชาวตะวันออกโดยผ่านแนวความคิดและปรัชญาที่สอดแทรกอยู่ในหมากล้อม ด้วยความหลากหลายของหมากล้อม ทำให้หมากล้อมเป็นมากกว่าศิลปะ กีฬา หรือศาสตร์สาขาใดสาขาหนึ่ง จึงเป็นสาเหตุที่ว่าเหตุใดหมากล้อมจึงลุ่มลึกและมีเสน่ห์ชวนค้นหา

โดย มร. หัว หยี่ กัง
ผู้อำนวยการศูนย์อบรมและศึกษาหมากล้อม สมาคมหมากล้อม
แห่งประเทศสาธารณรัฐประชาชนจีน